Cukier i sól w diecie niemowląt i małych dzieci.


Paulina Mika-Stępkowska
Klinika Gastroenterologii, Hepatologii, Zaburzeń Odżywiania i Pediatrii
Instytut „Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka” w Warszawie

Właściwe żywienie od najmłodszych lat jest jednym z elementów warunkujących otymalny wzrost, rozwój i zdrowie. Pomimo że, jadłospis dziecka po ukończeniu 1. roku życia zaczyna powoli przypominać już dietę dorosłych, nadal należy pamiętać o jego swoistym zapotrzebowaniu na składniki odżywcze. Praktyki żywieniowe rodziców oraz zachowania żywieniowe dzieci, szczególnie w okresie niemowlęcym, kiedy dzieci są całkowicie zależne od rodziców są ściśle ze sobą powiązane i wpływają na sposób żywienia w późniejszych latach. Zarówno nadmiar, jak i niedobór niektórych składników diety może skutkować rozwojem różnych chorób. Mimo licznych programów edukacyjnych w zakresie prawidłowego żywienia dzieci, w ciągu ostatnich lat obserwujemy wyraźny wzrost spożycia cukru i słodzonych napojów szczególnie w grupie dzieci i młodzieży. Nadmiar cukru w diecie małego dziecka może skutkować nieprawidłową podażą składników odżywczych i zmniejszoną różnorodnością diety, co w konsekwencji zwiększa ryzyko rozwoju nadwagi, otyłości, chorób sercowo-naczyniowych, cukrzycy typu 2 oraz próchnicy zębów. Podobnie negatywne skutki może mieć nadmiar soli w diecie1,2,3.

Kształtowanie preferencji smakowych

Wrodzona preferencja smaku słodkiego od najmłodszych lat utrudnia kształtowanie prawidłowych nawyków żywieniowych w kolejnych latach życia. Pierwsza ekspozycja na słodki smak następuje jeszcze przed urodzeniem. Z tego powodu żywienie w trakcie ciąży jest już kluczowym etapem dla kształtowania zdrowia. Ekspozycja na różne smaki w okresie płodowym poprzez płyn owodniowy połykany przez płód stanowi ważny etap późniejszego rozszerzania diety niemowlęcia i akceptacji nowych smaków. Preferencja do smaku słodkiego, słonego i umami jest wrodzona, ale wczesne doświadczenia smakowe mogą modyfikować późniejsze wybory żywieniowe. Smak słodki jest preferowany przez dzieci do 4. miesiąca życia4,5. Towarzystwa naukowe oraz międzynarodowe grupy ekspertów zgodnie utrzymują, że karmienie piersią przez pierwszych 6 m-cy życia (co najmniej przez pełne 4 miesiące) jest złotym standardem żywienia niemowląt. Mleko matki nie tylko pokrywa zapotrzebowanie na niezbędne do prawidłowego wzrostu i rozwoju składniki odżywcze, ale również korzystnie wpływa na kształtowanie nawyków żywieniowych3,6. Niemowlęta karmione mlekiem matki łatwiej akceptują inne smaki niż mleko. Pokarm kobiecy jest źródłem doznań smakowych i zapachowych. Zawiera on laktozę (źródło smaku słodkiego), glutaminiany (nośnik smaku umami), a także sód i mocznik (odpowiadające za smak słony i gorzki). Jego skład w dużej mierze zależy od okresu laktacji, stanu odżywienia oraz diety matki. Smak i skład mlek modyfikowanych różni się jedynie w zależności od producenta. Rodzice decydują się zazwyczaj na jeden rodzaj mieszanki, przez co ekspozycja na nowe smaki w przypadku niemowląt karmionych sztucznie jest zdecydowanie mniejsza4,5,7.

Programowanie żywieniowe – „okno możliwości”

Struktura czynników determinujących nawyki żywieniowe dzieci jest bardzo złożona, ale to właśnie preferencje smakowe są w tym zakresie nader istotne. W rozwoju każdego dziecka występują tzw. krytyczne okresy, podczas których istnieje możliwość programowania żywieniowego. Wyniki badań sugerują, że począwszy od narodzin i kontynuując w kolejnych etapach rozwoju dziecka, wielokrotna ekspozycja na nieprzetworzoną, bogatą w niezbędne mikro- i makroelementy żywność, zwiększają jej późniejszą akceptację oraz spożycie8,9. Etap rozszerzania diety jest niezbędny nie tylko w kontekście zwiększenia kaloryczności i podaży składników odżywczych w krytycznym okresie wzrostu i rozwoju dziecka, ale także w celu zapewnienia akceptacji szerokiej gamy nowych produktów spożywczych i smaków. Według zaktualizowanych wytycznych Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci opublikowanych w styczniu 2021 roku pierwsze pokarmy uzupełniające należy wprowadzać wówczas, gdy niemowlę wykazuje umiejętności potrzebne do ich spożywania (umiejętność siedzenia z podparciem, kontrolowania ruchu głowy i szyi, jedzenia z łyżeczki), czyli nie wcześniej niż od 17. tygodnia życia (początek 5. miesiąca życia) i nie później niż w 26. tygodniu życia (początek 7. miesiąca)3. Wprowadzanie pokarmów uzupełniających nie jest równoznaczne z przerwaniem karmienia piersią, które powinno być kontynuowane tak długo, jak będzie to pożądane przez matkę i dziecko3,6,10.  Odnosząc się do częstotliwości karmień oraz wielkości posiłków – zasada brzmi: rodzic decyduje, kiedy i co dziecko zje, natomiast dziecko decyduje czy zje i ile. Należy pamiętać, że wielkości porcji podane w schemacie żywienia niemowląt są jedynie wartościami orientacyjnymi. Niemowlęta karmione mlekiem modyfikowanym pod koniec 1. roku życia powinny spożywać w ciagu dnia 4-5 posiłków oraz 1-2 zdrowe przekąski, natomiast dzieci karmione piersią mogą być przystawiane do piersi znacznie częściej (w zależności od potrzeb)3. Istotnym apektem w kontekście kształtowania prawidłowych nawyków żywieniowych jest również edukacja rodziców w zakresie rozpoznawania u dziecka objawów głodu i sytości. Przekarmianie oraz zmuszanie dziecka do jedzenia są częstymi błędami w żywieniu niemowląt, które pogarszają umiejętność samoregulacji3,10.

Jak rozpocząć rozszerzanie diety?

Dane naukowe sugerują, że rozszerzanie diety niemowląt należy rozpocząć od warzyw, których gorzki smak może być trudniej akceptowany przez dziecko, co wynika z wspomnianej wcześniej wrodzonej preferencji smaku słodkiego7,10. Warzywa (zwłaszcza zielone) należy wprowadzać przed owocami, a owoce dopiero 2 tygodnie później.  Rozszerzanie diety w okresie od 6. do 12. miesiąca życia wiąże się ze świadomym wysiłkiem wprowadzenia dziecka w jak najwięcej różnych smaków, kolorów, konsystencji i kombinacji smakowych z każdej z 5 grup żywności: owoce, warzywa, zboża, nabiał i źródła białka. Regularna ekspozycja na różnorodne pokarmy uzupełniające o wysokiej wartości odżywczej w ciągu dnia w połączeniu z mlekiem modyfikowanym lub mlekiem matki ograniczy zawartość cukru w diecie dziecka2,10,11.
Rozpoczynając rozszerzanie diety niemowląt rodzice/opiekunowie najczęściej sięgają po gotowe dania w słoiczkach. Są one nie tylko wygodne w użyciu, ale także bezpieczne dla małego dziecka. Podczas ich produkcji zachowane są wszelkie zasady higieny, a wykorzystane do ich produkcji surowce są przebadane pod kątem zawartości pestycydów i metali ciężkich. Większość dostępnych produktów ma prosty skład – nie zawierają sztucznych dodatków smakowych, substancji konserwujących, barwników, dodatku cukru (zawarty w nich cukier jest wyłącznie pochodzenia naturalnego). Niektóre produkty dla starszych niemowląt (zazwyczaj > 11. miesiąca życia) mogą zawierać w swoim składzie sól jodowaną, natomiast jest ona dodawana w niewielkich ilościach regulowanych prawnie. Wybierając gotowe dania dla dzieci należy nie tylko weryfikować skład podany na etykietach, ale również dla jakiej grupy wiekowej produkt jest przeznaczony i czy odpowiada aktualnym umiejętnościom dziecka w zakresie karmienia3,10.

Źródła cukru w diecie dzieci

Cukry występują naturalnie w owocach, warzywach, niektórych zbożach, mleku i produktach mlecznych (cukier występujący naturalnie), ale są również dodawane do żywności podczas przetwarzania i przygotowywania. Dodane cukry nie tylko poprawiają smak potraw, napojów, ale również służą do konserwacji żywności i nadawania właściwości funkcjonalnych, takich jak lepkość, konsystencja i kolor (zdolność brązowienia). Zdrowa, dobrze zbilansowana dieta zawiera naturalnie występujące cukry jako integralne składniki pełnowartościowych produktów spożywczych. Dodane cukry nadają cechy organoleptyczne produktom, ale nie są niezbędnym składnikiem diety2,8. Dostarczając jedynie kalorii bez innych niezbędnych składników odżywczych, mogą zastąpić pokarmy bogate w składniki odżywcze i przyczynić się do pogorszenia stanu odżywienia, co jest szczególnie istotne w przypadku dzieci. Wybierając żywność dla dzieci należy sięgać po produkty bez cukru, sacharozy, miodu, syropu glukozowego, fruktozy czy innych cukrów dodanych. Przyrządzając posiłki dla dziecka, szczególnie w 1. roku życia należy wyeliminować dodatek cukru2,3,12,13.

Zalecenia dotyczące cukrów w diecie dzieci

W 2017 roku Komitet ds. Żywienia European Society for Paediatric Gastroenterology, Hepatology and Nutrition (ESPGHAN) opracował następujące zalecenia dotyczące cukrów w żywieniu dzieci:

  • Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) „wolne cukry” obejmują cukry proste i disacharydy dodawane do żywności i napojów przez producenta, kucharza lub konsumenta, a także cukry naturalnie obecne w miodzie, syropach, niesłodzonych sokach owocowych i koncentratach soków owocowych. Termin „wolne cukry” należy stosować jednolicie w zaleceniach żywieniowych, badaniach, przepisach i na etykietach żywności;
  • Koktajle i słodzone napoje / produkty mleczne (tj. przetwory mleczne zawierające wyższe stężenie cukrów niż nieprzetworzone mleko kobiece, krowie lub kozie, takie jak mleko czekoladowe, mleko skondensowane, jogurty owocowe) nie są wyraźnie wymienione w definicji WHO, jednak są one ważnym źródłem wolnych cukrów i ich spożycie powinno być ograniczone;
  • Cukry naturalnie obecne w owocach (świeżych, mrożonych lub suszonych) i laktoza w ilości naturalnie występującej w mleku kobiecym lub preparatach dla niemowląt, a także w mleku krowim / kozim i niesłodzonych produktach mlecznych (np. jogurt naturalny) nie są cukrami wolnymi;
  • Spożycie wolnych cukrów powinno być ograniczone. W przypadku dzieci i młodzieży w wieku od 2-18 lat powinny stanowić <5% spożycia energii. Odpowiada to: od 15 do 28 g wolnych cukrów (3,5–7 łyżeczek) dla dziewcząt; 16–37 g (4-9 łyżeczek) dla chłopców w zależności od wieku. Spożycie wolnych cukrów powinno być jeszcze niższe u niemowląt i małych dzieci w wieku poniżej 2 lat;
  • Napoje i produkty spożywcze zawierające cukier (soki owocowe, koktajle owocowe i słodzone napoje / produkty mleczne) należy zastąpić wodą lub, w tym ostatnim przypadku, niesłodzonymi napojami mlecznymi / produktami zawierającymi laktozę w ilości odpowiadającej jej naturalnej zawartości w mleku i produktach mlecznych;
  • W Europie termin „cukry wolne” należy umieszczać na etykietach składu żywności, wyrażając zarówno w gramach („cukry ogółem”), jak i jako % dziennego spożycia energii.

Zalecenia dotyczące soków owocowych w diecie dzieci

Źródłem cukru w diecie dziecka są często soki i słodzone napoje. Zgodnie z aktualnymi zaleceniami głównym źródłem płynów w diecie  dziecka powinna być woda. Zarówno Komitet ds. Żywienia ESPGHAN, jak i American Academy of Pediatrics (AAP) zalecają, aby nie podawać soków owocowych dzieciom w 1. roku życia. Przyzwyczajanie dziecka do picia wody ma istotne znaczenie w kontekście profilaktyki otyłości. Powyżej 1. roku życia soki owocowe mogą być elementem diety, ale w ograniczonych ilościach:

  • W wieku 1-3 lat – 120ml soku/dzień
  • W wieku 4-6 lat – 180ml soku/dzień
  • U dzieci starszych i nastolatków – 240ml/dzień14,15

Ze względu na wysoką zawartość cukru niewskazane są również napoje gazowane, wody smakowe, napoje energetyzujące. Ich wysokie spożycie zwiększa ryzyko nadwagi, chorób sercowo-naczyniowych, próchnicy, cukrzycy oraz stłuszczenia wątroby. Napoje zawierające cukier nie wywołują uczucia sytości w porównaniu z równoważną ilością cukru w postaci stałej, co prowadzi do dalszego jedzenia i nadmiernego spożycia energii8,14.

Sól w diecie niemowląt i dzieci

Sól jest kolejnym składnikiem diety, który należy ograniczać w diecie małego dziecka, aby zachować zdrowie w przyszłości. Światowa Organizacja Zdrowia zaleca ograniczenie spożycia soli u dzieci > 2. roku życia, aby zapobiec wzrostowi ciśnienia tętniczego w późniejszym wieku. Unikanie dosalania posiłków od najmłodszych lat może mieć korzystne znaczenie w kształtowaniu prawidłowych nawyków żywieniowych. Podobnie jak w przypadku smaku słodkiego dzieci mają naturalną tendencję do preferencji słonej żywności. Podawanie słonej żywności w dzieciństwie może wpłynąć na upodobania dziecka w przyszłości do słonych, niezdrowych przekąsek, których wysokie spożycie może mieć niekorzystny wpływ na zdrowie3,16,17.
Duża ilość sodu w diecie dzieci pochodzi z dosalania potraw. Źródłem sodu w diecie są pieczywo, wędliny, sery. Wysoką zawartością soli charakteryzują się również produkty wysokoprzetworzone, m.in. kostki rosołowe, zupy w proszku, gotowe mieszanki przypraw - dlatego też takie produkty nie powinny znajdować się w jadłospisie małego dziecka3,10.
Zapotrzebowanie na sód zostało ustalone na poziomie wystarczającego spożycia (AI). U niemowląt do 6. miesiąca życia zalecane spożycie sodu wynosi 120 mg i jest w całości pokrywane z mleka kobiecego lub mleka modyfikowanego. W grupie dzieci od 7. do 11. miesiąca życia zalecane spożycie sodu wzrasta do 370 mg (co odpowiada 0,9 g soli dziennie), a między 1. a 3. rokiem życia wynosi 750 mg (ok. 1,9 g soli)18. 

Nie dosalaj potraw oraz posiłków w słoiczkach

    Zamiast soli stosuj zioła

      Sprawdzaj zawartość soli w produktach

        Unikaj produktów wysokoprzetworzonych i żywności typu instant

          Podsumowanie

          Naturalna tendencja dzieci do wyboru słodkiej lub słonej, bogatej w kalorie żywności podkreśla potrzebę interwencji dorosłych w celu zapewnienia różnorodnej i zdrowej diety. Rodzice/opiekunowie mają decydujący wpływ na to, jaki rodzaj żywności oraz w jakich ilościach będą spożywały ich dzieci. Kształtowanie prawidłowych nawyków żywieniowych w ciągu 1000 pierwszych dni życia jest nieodzownym elementem profilaktyki chorób dietozależnych. Prawidłowo zbilansowana dieta z ograniczeniem cukru oraz soli, zarówno kobiety w ciąży, jak i w pierwszych 3. latach życia dziecka ma ogromny wpływ na późniejszą jakość życia i pozwala na utrzymanie prawidłowej masy ciała1,2,13. Mimo licznych programów edukacyjnych, badania jednoznacznie dowodzą, że skala świadomości społecznej w zakresie prawidłowego sposobu żywienia jest w dalszym ciągu niewystarczająca i wymaga dalszych działań profilaktycznych. Organizacje państwowe powinny przyjąć politykę mającą na celu ograniczenie spożycia wolnych cukrów u niemowląt, dzieci i młodzieży. W zależności od lokalnych warunków może to obejmować edukację, przejrzyste oznakowanie żywności, ograniczenie reklamy, wprowadzenie norm dotyczących posiłków w przedszkolu i szkole, które obejmują zmniejszenie zawartości wolnych cukrów i soli w diecie dziecka.

          Piśmiennictwo:

          1 Eriksen K., Lind M., Larnkjaer A. i wsp. Early nutrition and its effect on growth, body composition and later obesity. World Rev Nutr Diet 2018; 117: 111-128.
          2 Mis N., Braegger C., Bronsky J. i wsp. Sugar in Infants, Children and Adolescents: A Position Paper of the European Society for Paediatric Gastroenterology, Hepatology and Nutrition Committee on Nutrition. Journal of Pediatric Gastroenterology and Nutrition 2017; 65(6):681-696.
          3 Szajewska H., Socha P., Horvath A. i wsp. Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci. Standardy Medyczne Pediatria 2021; 18: 7-24.
          4 Mennella J., Jagnow C., Beauchamp G. Prenatal and postnatal flavor learning by human infants. Pediatrics 2001; 107(6): 1-6.
          5 Toporowska-Kowalska E., Funkowicz M. Kształtowanie preferencji smakowych we wczesnym okresie życia. Standardy Medyczne Pediatria 2015; 12: 689-697.
          6 Szajewska H, Socha P, Horvath A i wsp. Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci. Standardy Medyczne Pediatria 2014; 11:321-338.
          7 Neuhoff-Murawska J. i wsp. Wrodzone uwarunkowania „paradoksu preferencji smaku” u człowieka, Standardy Medyczne Pediatria 2018; 15: 268-274.
          8 Murray R. Savoring sweet: sugars in infant and toddler feeding. Ann. Nutr. Metab. 2017; 3: 38-46.
          9 Castenmiller J., de Henauw S., Hirsch-Ernst K. i wsp. EFSA NDA Panel (EFSA Panel on Nutrition, Novel Foods and Food Allergens). Scientific Opinion on the appropriate age range for introduction of complementary feeding into an infant’s diet. EFSA J 2019; 17:5780.
          10 Fewtrell M., Bronsky J., Campoy C. i wsp. Complementary Feeding: A Position Paper by the European Society for Paediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition (ESPGHAN) Committee on Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2017; 64:119-132.
          11 Greer R., Sicherer H., Burks W. i wsp. The Effects of Early Nutritional Interventions on the Development of Atopic Disease in Infants and Children: The Role of Maternal Dietary Restriction, Breastfeeding, Hydrolyzed Formulas, and Timing of Introduction of Allergenic Complementary Foods. Pediatrics 2019; 143: e20190281.
          12  World Health Organization. Guideline: Sugars Intake for Adults and Children Geneva, Switzerland: World Health Organization; 2015.
          13 Goran M., Plows J., Ventura E. Effects of consuming sugars and alternative sweeteners during pregnancy on maternal and child health: evidence for a secondhand sugar effect. Proc. Nutr. Soc. 2019; 78(3): 262-271.
          14 Dereń K., Weghuber D., Caroli M. i wsp. Consumption of Sugar-Sweetened Beverages in Paediatric Age: A Position Paper of the European Academy of Paediatrics and the European Childhood Obesity Group. Ann Nutr Metab2019; 74:296-302.
          15 Dziechciarz P., Horvath A., Socha P. i wsp. Cukry w żywieniu dzieci i młodzieży – stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci. Stand Med Pediatr 2019; 16:561-570.
          16 Kim G.H., Lee H.M. Frequent consumption of certain fast foods may be associated with an enhanced preference for salt taste. J. Hum. Nutr. Diet. 2009; 22(5): 475-480.
          17 Liem D.G. Infants’ and children’s salt taste perception and liking: a review. Nutrients 2017; 13(9): 1011.
          18 Jarosz M., Rychlik E., Stoś K. i wsp., Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2020.