Na co zwrócić uwagę w pielęgnacji skóry niemowląt? Jakich substancji unikać?

data publikacji: kwiecień 2022

autorka: mgr Joanna Ligocka
Położna, magister pielęgniarstwa, specjalista pielęgniarstwa neonatologicznego,  Certyfikowany Doradca Laktacyjny. Pracuje w dwóch łódzkich szpitalach na Oddziale Neonatologii, Patologii i Intensywnej Terapii Noworodka. Ekspert ds. prawidłowej pielęgnacji noworodka w Fundacji MatkoweLove. Posiada duże doświadczenie w przygotowywaniu rodziców do opieki nad niemowlęciem w warunkach domowych w kilku szkołach rodzenia.
 

Wstęp

Skóra człowieka ulega ciągłym procesom odnowy i dojrzewa tak długo, jak cały organizm. Proces dojrzewania skóry zachodzi stopniowo, a największe zmiany obserwuje się w pierwszych 3 latach życia – w tym czasie usprawniają się przede wszystkim jej funkcje ochronne. Niewłaściwa lub zbyt agresywna pielęgnacja może te procesy zaburzyć, a w rezultacie skóra, zwłaszcza noworodka czy wcześniaka, staje się zbyt podatna na uszkodzenia i zakażenia.


Budowa i funkcje skóry zależą od stopnia dojrzałości noworodka. Pod względem morfologicznym i czynnościowym różni się ona znacznie od skóry osoby dorosłej. Zarówno u niemowląt, noworodków, jak i u dorosłych pełni ona wiele ważnych funkcji, do których należy zaliczyć:
•    ochronę przed działaniem czynników mechanicznych i zakaźnych;
•    udział w regulacji cieplnej i wodno-elektrolitowej;
•    ochronę przed działaniem promieniowania ultrafioletowego;
•    udział w odbiorze bodźców nerwowych;
•    udział w regulacji odporności.

Dojrzewanie morfologiczne i funkcjonalne skóry obejmuje trzy okresy: 
•    embrionalny (0.-60. doba ciąży);
•    wczesnopłodowy (od 61. doby do 5. miesiąca ciąży);
•    późnopłodowy (6.-9. miesiąc ciąży).

W okresie embrionalnym tworzy się skóra z zawiązków ektodermalnych i mezodermalnych. Zostaje uformowana błona podstawna skóry z zawiązkami przydatków skórnych (włosów, paznokci, gruczołów potowych). Tworzą się również połączenia międzykomórkowe błony podstawnej. W okresie wczesnopłodowym obserwuje się dalsze różnicowanie warstw naskórka z przydatkami skórnymi. Okres późnopłodowy charakteryzuje się morfologicznym i czynnościowym dojrzewaniem skóry, polegającym na tworzeniu się warstwy wodoodpornej i kształtowaniu się termoregulacji. W tym czasie wzrasta również odporność na działania mechaniczne oraz zachodzi dalsze różnicowanie prowadzące do powstania wielowarstwowego naskórka.
 

Budowa skóry wcześniaków, noworodków i niemowląt

Skóra niemowlęcia jest około 5 razy cieńsza niż osoby dorosłej, delikatna i niedojrzała – zarówno pod względem budowy, jak i funkcjonalności. Posiada zewnętrzne okrycie w postaci płaszcza hydrolipidowego, który stanowi podstawową barierę ochronną przed szkodliwymi czynnikami zewnętrznymi. Płaszcz ten jest jednak słabiej rozwinięty niż u dorosłych, a więc jego zdolności obronne są znacznie gorsze, a utrata wody z organizmu większa. Ponadto, ze względu na mniejszą liczbę włosów i gruczołów potowych, zaburzony jest proces termoregulacji. Niemowlę bardziej niż osoba dorosła narażone jest zarówno na przegrzanie, czego objawem są potówki, jak i wychłodzenie organizmu. Dlatego tak ważne jest, aby tuż po porodzie wcześniaka zastosować izolatory, np. w postaci foliowych rękawów, które chronią przed utratą ciepła.

W zależności od tygodnia ciąży, w którym rodzi się dziecko, obserwuje się następujące poziomy wykształcenia się skóry:
•    w 24. tygodniu ciąży stwierdza się niedorozwój naskórka, w związku z czym jego działanie ochronne jest tylko śladowe;
•    pomiędzy 24. a 34. tygodniem ciąży stwierdza się zaledwie 2-3 warstwy ochronne naskórka, które nadal nie są w stanie pełnić wszystkich funkcji ochronnych;
•    pomiędzy 35. a 40. tygodniem ciąży obserwuje się dobrze wykształcony naskórek, który pełni wszystkie podstawowe funkcje ochronne; 
•    po 40. tygodniu ciąży budowa skóry jest podobna do tej w późniejszym okresie życia dziecka.


Przyspieszenie dojrzewania skóry obserwuje się u noworodków donoszonych po pierwszych 14. dniach życia. U wcześniaków urodzonych między 25. a 27. tygodniem ciąży proces ten zachodzi po upływie około 8 tygodni. U dzieci przedwcześnie urodzonych obserwuje się nadmierne złuszczanie się naskórka. Dlatego wymaga się, aby chronić skórę przed nadmiernym parowaniem wody poprzez stosowanie odpowiednich preparatów zatrzymujących wodę w skórze.
Na dojrzewanie skóry w największym stopniu ma wpływ środowisko zewnętrzne. Skóra noworodka jest łatwo przepuszczalna ze względu na niedojrzałość naskórkową. Źle dobrana pielęgnacja oraz nieodpowiednie składniki zawarte w preparatach pielęgnacyjnych dla dzieci mogą wywoływać szereg zaburzeń. Zaliczyć do nich można:
•    zaburzenia równowagi wodno-elektrolitowej;
•    utratę ciepła związaną ze zwiększonym parowaniem;
•    wzmożoną wchłanialność substancji stosowanych miejscowo;
•    wzmożoną wrażliwość na urazy mechaniczne, np. poprzez zbyt agresywne składniki zawarte w chusteczkach dla niemowląt.
 

Jakich substancji unikać w preparatach pielęgnacyjnych dla dzieci i niemowląt?

Pierwszą i najważniejszą zasadą określającą skład preparatu jest to, że składniki na etykiecie podane są zawsze w kolejności od największej do najmniejszej procentowej zawartości w produkcie. Jedynie te, które stanowią mniej niż 1% całości produktu, mogą być ułożone w dowolnej kolejności pod koniec listy składników. Substancje wymienione jako pierwsze stanowią o głównym działaniu preparatu. Barwniki i substancje zapachowe są zazwyczaj podane na końcu listy składników. Często można spotkać się z opinią, że im krótszy skład, tym lepiej. I faktycznie tak jest. Choć należy zwrócić uwagę na to, że składniki pochodzenia roślinnego, czyli tak zwane ekstrakty roślinne, oleje itp., zwykle mają bardzo długie nazwy, np.:
•    Prunus Amygdalus Dulcis Oil – olej ze słodkich migdałów;
•    Chamomilla Recutita Flower Extract – ekstrakt z rumianku;
•    Helianthus Annuus Seed Oil – olej słonecznikowy; 
•    Avena Sativa Kernel Extract – ekstrakt z nasion owsa.
Zgodnie z powyższym, zasada ta powinna odnosić się do unikania nadmiaru składników chemicznych w składzie danego preparatu.
 

Składniki, których należy unikać

W składzie preparatów pielęgnacyjnych dla dzieci i niemowląt zwracamy szczególną uwagę (i staramy się ich unikać) na zawartość takich składników, jak:
•    pochodne formaldehydu;
•    filtry przenikające;
•    PEG;
•    PPG;
•    parabeny;
•    SLS
•    SLES;
•    Butylene Glycol;
•    oleje mineralne i parafina;
•    Parfum, Fragrance, Aroma –
warto pamiętać, że nie wszystkie spośród nich są szkodliwe.
 

Formaldehyd to inaczej aldehyd mrówkowy. Jest bezbarwnym, gryzącym gazem i silną trucizną. Podrażnia drogi oddechowe i narząd wzroku, może wywoływać pieczenie oczu. Działa drażniąco na skórę, może powodować alergię. Formaldehyd i jego pochodne są bardzo skutecznymi konserwantami. Najczęściej pojawiają się pod następującymi nazwami (INCI):
•    DMDM Hydantoin;
•    2-Bromo-2-Nitropropane-1,3-Diol (Bronopol);
•    5-Bromo-5-Nitro-1,3-dioxane (Bronidox);
•    Imidazolidinyl Urea;
•    Diazolidinyl Urea;
•    Sodium Hydroxymethylglycinate.

Filtry przenikające przechodzą przez naskórek do krwiobiegu, przyczyniają się do uszkodzenia komórek i narządów wewnętrznych. Przenikają również do mleka kobiet karmiących. Najczęściej pojawiają się pod następującymi nazwami (INCI):
•    Ethylhexyl Methoxycinnamate (inaczej Octyl Methoxycinnamate);
•    Homosalate;
•    Benzophenone-3;
•    Benzophenone-4;
•    Octyl Dimethyl PABA;
•    4-Methylbenzylidene Camphor.

Emulgatory są składnikami, dzięki którym możliwe jest połączenie substancji wodnistych z oleistymi. Są niezbędne w preparatach, które zawierają tłuszcze i wodę. W zależności od rodzaju mogą być one bezpieczne lub niebezpieczne dla niedojrzałej skóry niemowląt
W preparatach naturalnych znajdziemy bezpieczne emulgatory, które są pozyskiwane m.in. z rzepaku, nasion bawełny, orzeszków arachidowych itp. W składzie preparatu można je znaleźć pod następującymi nazwami:
•    Lanolin Alcohol – alkohol lanolinowy;
•    Cetearyl Alcohol – cetearylowy alkohol;
•    Glyceryl Stearate Citrate;
•    Lanolin;
•    Cera Alba – wosk pszczeli;
•    Xanthan Gum – guma ksantanowa;
•    Gummi arrabicum – guma arabska;
•    Guar Gum – guma guar.

Niektórzy producenci preparatów pielęgnacyjnych w roli emulgatorów używają tańszych surowców syntetycznych, zwanych PEG i PPG, które są niebezpieczne dla skóry niemowląt. Pełnią one funkcję myjącą i zwiększającą lepkość substancji. Są szkodliwe, ponieważ do ich produkcji używany jest tlenek etylenu – trujący, rakotwórczy gaz. Związek ten uszkadza strukturę genetyczną komórek. PEG/PPG zwiększają przepuszczalność bariery lipidowej skóry, przyczyniając się do zwiększenia podatności na przenikanie substancji do wnętrza organizmu. Syntetyczne emulgatory mogą zatykać pory w skórze, przyczyniać się do powstawania stanów zapalnych, pokrzywki i świądu.
Najczęściej pojawiają się pod następującymi nazwami (INCI):
•    PEG-4 Castor Oil;
•    PEG-6 Cera alba;
•    PPG-15 Stearate;
•    Steareth-20;
•    Beheneth-5;
•    C9-11 Pareth, Ceteareth;
•    Ceteth-1;
•    Oleth-10;
•    Coceth-8;
•    Glycereth-7;
•    Laneth-10;
•    Laureth-2;
•    Methyl Gluceth-10;
•    Myreth-4;
•    Oleth-4;
•    Trideceth-12;
•    Triceteareth-4 Phosphate;
 

Parabeny to środki konserwujące używane od kilkudziesięciu lat. Są one bardzo często stosowane w preparatach pielęgnacyjnych. Stanowią jedne z najczęściej uczulających kontaktowo substancji. Reakcje uczuleniowe mają zwykle łagodny przebieg, ale wywołują często świąd i rumień, czasami prowadzą do rozwoju atopowego zapalenia skóry (AZS). Związków tych nie powinno się stosować w preparatach przeznaczonych do pielęgnacji skóry niemowląt i małych dzieci. Najczęściej pojawiają się one pod następującymi nazwami (INCI):
•    Methylparaben;
•    Ethylparaben;
•    Propylparaben;
•    Isopropylparaben;
•    Butylparaben;
•    Benzylparaben;

SLS (Sodium Lauryl Sulfate) lub SLES (Sodium Laureth Sulfate) to syntetyczne składniki o właściwościach spieniających, oczyszczających oraz odtłuszczających. Wykorzystywane są zarówno w produkcji preparatów kosmetycznych, jak i chemicznych środków czyszczących. SLS i SLES pełnią funkcję oczyszczającą poprzez zmniejszenie napięcia pomiędzy warstwą wodną a tłuszczem. Tym samym bardzo źle wpływają na warstwę lipidową skóry, naruszając jej naturalnie uporządkowaną strukturę. Przesuszają skórę niemowląt i dzieci.

Butylene Glycol to pochodna ropy naftowej. Działa drażniąco na skórę i oczy. Wysusza, podrażnia, wywołuje stany zapalne, świąd i pieczenie skóry. Może uszkadzać układ oddechowy, gdy jest wdychana podczas stosowania aerozoli.
 

Mineral Oil, Paraffinum Liquidum, Paraffinum Oil, Petrolatum to składniki ropopochodne. Nie wykazują działania odżywczego na skórę. Ich główną wadą jest to, że zatykają pory. Tworzą pewnego rodzaju powłokę na skórze, która  „nie oddycha” i nie usuwa toksyn z organizmu. Związki te hamują dostęp tlenu do skóry, sprzyjają rozwojowi bakterii beztlenowych oraz przyczyniają się do powstawania zaskórników i trądziku.
 

Parfum, Fragrance, Aroma są to substancje zapachowe. Z reguły syntetyczne, uczulające, zbędne składniki dodawane do preparatów pielęgnacyjnych dla dzieci i niemowląt. Wśród producentów preparatów pielęgnacyjnych są również tacy, którzy stosują naturalne kompozycje zapachowe, które zgodnie z prawem nie zawierają substancji zapachowych uważanych za alergizujące. Mogą być zatem stosowane do skóry niemowląt już od 1. dnia życia.
 

Dostępność preparatów pielęgnacyjnych o dobrym składzie. Czy to problem?

Jak się okazuje, na rynku polskim jest szereg preparatów pielęgnacyjnych, które posiadają bardzo dobry, krótki i treściwy skład. Dla mnie w pracy z noworodkami i dziećmi urodzonymi przedwcześnie przede wszystkim ważne jest to, aby preparat odpowiednio pielęgnował i chronił niedojrzałą skórę dziecka. HiPP to marka, która oferuje bardzo dobre preparaty pielęgnacyjne pod nazwą HiPP Babysanft Sensitive. W jej asortymencie znajdziemy produkty dostosowane do potrzeb skóry najmłodszego dziecka i możemy je stosować już od 1. dnia życia. Używając produktów jednej marki, możemy stworzyć cały plan pielęgnacyjny:
 

HiPP Babysanft SENSITIVE Oliwka pielęgnacyjna

•    Helianthus Annuus Seed Oil – (olej słonecznikowy) emolient, składnik regenerujący o właściwościach przeciwzapalnych i przeciwutleniających, wzmacnia naturalną barierę ochronną skóry, regeneruje naskórek, zmiękcza go.
•    Prunus Amygdalus Dulcis Oil – (olej ze słodkich migdałów) działa nawilżająco, natłuszczająco i ochronnie. Bardzo łagodny komponent, bogaty w związki odżywcze, regenerujący i uelastyczniający skórę.
•    Tocopheryl Acetate – witamina E, wbudowuje się w płaszcz lipidowy skóry i działa silnie regenerująco, antyoksydacyjnie (przeciwdziała procesom rodnikowym oraz zapobiega utracie korzystnych właściwości olejów zawartych w recepturze preparatu).
•    Parfum – naturalna kompozycja zapachowa niezawierająca substancji zapachowych uważanych za alergizujące.

Oliwka jest fantastyczna. Jest to jedna z niewielu oliwek, które nie bazują na taniej parafinie. Krótki i konkretny skład. Zamiast konserwantów zastosowano witaminę E, która zachowuje trwałość olejów.
 

HiPP Babysanft SENSITIVE Żel do mycia ciała i włosów

•    Aqua – woda.
•    Hydrogenated Starch Hydrolysate – substancja silnie nawilżająca, uelastyczniająca i zmiękczająca skórę.
•    Sodium Cocoamphoacetate – substancja bardzo delikatnie myjąca, wygładzająca i nadająca połysk włosom. 
•    Cocamidopropyl Betaine – łagodny środek myjący
•    Lauryl-Glucoside – emulgator i bardzo łagodny, niejonowy środek myjący.
•    Sodium Chloride – (chlorek sodu) sól kuchenna, substancja zagęszczająca.
•    Citric Acid – kwas cytrynowy, regulator pH.
•    Prunus Amygdalus Dulcis Seed Extract – ekstrakt ze słodkich migdałów działający nawilżająco, łagodząco i ochronnie.
•    Glycerin – gliceryna, delikatna substancja nawilżająca i łagodząca podrażnienia.
•    Tocopherol – witamina E wbudowująca się w płaszcz lipidowy skóry i działająca silnie regenerująco, antyoksydacyjnie.
•    Zinc Sulfate – substancja antyseptyczna przyspieszająca gojenie się ran, częściowo pełniąca funkcję konserwantu.
•    Glyceryl Oleate – emulgator zmiękczający skórę, tworzący na jej powierzchni film ochronny zapobiegający utracie wody.
•    Coco-Glucoside – bardzo łagodny składnik myjący.
•    Hydrogenated Palm Glycerides Citrate –  emulgator i substancja myjąca, a jednocześnie kondycjonująca skórę i włosy.
•    Glyceryl Caprylate – emolient „tłusty” nawilżający, natłuszczający, uelastyczniający i zmiękczający skórę, nabłyszczający włosy.
•    Parfum – naturalna kompozycja zapachowa niezawierająca substancji zapachowych uważanych za alergizujące
 

Żel posiada w swoim składzie przede wszystkim humektanty, czyli substancje o właściwościach niepozwalających na utratę wody z warstwy rogowej naskórka, które są niezbędne dla skóry niemowlęcia. Zawiera także łagodne środki myjące i wiele składników odżywczych oraz substancję, która ułatwia procesy gojenia podrażnień skórnych.
 

HiPP Babysanft SENSITIVE Balsam intensywnie nawilżający

•    Aqua – woda.
•    Helianthus Annuus Hybrid Oil – hybrydowy olej słonecznikowy, emolient
•    Glycerin – substancja nawilżająca, łagodząca podrażnienia, wygładzająca.
•    Ethylhexyl Stearate – emolient.
•    Hydroxystearic/Linolenic/Oleic Polyglycerides – emolient.
•    Glyceryl Stearate Citrate – substancja zapobiegająca utracie wody przez skórę.
•    Prunus Amygdalus Dulcis Oil – olej ze słodkich migdałów, substancja natłuszczająca, nawilżająca, łagodząca podrażnienia
•    Behenyl Alcohol – emolient.
•    Panthenol – prowitamina B5 działająca łagodząco na podrażnioną skórę.
•    Sodium anisate - sól sodu kwasu anyżowego pozyskiwanego z kopru. Pomaga zapobiegać rozwojowi drobnoustrojów na skórze.
•    Chondrus Crispus Powder - proszek z chrząstnicy kędzierzawej.
Posiada właściwości nawilżające, łagodzące, zmiękczające, ujędrniające i regenerujące. Tworzy na skórze film, który zmniejsza utratę wody przez naskórek i wzmacnia warstwę hydrolipidową skóry. Ułatwia równomierne rozprowadzenie składników aktywnych na skórze.
•    Xanthan Gum – substancja zagęszczająca.
•    Glyceryl Caprylate – emolient.
•    Glyceryl Stearate – emolient.
•    Sodium Levulinate – stabilizator pH i naturalny konserwant. Wykazuje wysoką skuteczność mikrobiologiczną i zmniejsza ryzyko rozwoju infekcji o podłożu bakteryjnym
•    Parfum – naturalna kompozycja zapachowa niezawierająca substancji zapachowych uważanych za alergizujące.

Bardzo dobry skład zawierający w większości emolienty i oleje. Natomiast konserwanty użyte w produkcie są naturalne, nie powinny zatem zaszkodzić skórze dziecka.
 

HiPP Babysanft Ultra SENSITIVE Chusteczki nawilżane bezzapachowe, 99% wody

•    Aqua – woda.
•    Caprylyl/Capryl Glucoside – naturalny detergent, łagodny dla skóry.
•    Citric Acid – kwas cytrynowy, regulator pH.
•    Sodium Citrate – łagodny konserwant.
•    Sodium Benzoate – benzoesan sodu, konserwant. Znajduje się na liście substancji konserwujących dozwolonych do stosowania w produktach kosmetycznych z ograniczeniem ilościowym.

Chusteczki są odpowiednie również dla skóry noworodka i niemowlęcia. Jestem zwolenniczką ciepłej wody, ale na podróż czy w sytuacjach „kryzysowych” chusteczki są jak najbardziej przydatne. Nieznaczna zawartość konserwantów w tym produkcie hamuje rozwój drobnoustrojów, chroniąc tym samym preparat przed zepsuciem. Środki konserwujące są szczególnie potrzebne, jeżeli produkt kosmetyczny zawiera wodę, a omawiane chusteczki zawierają jej aż 99%. Mikroorganizmy mogą bowiem namnażać się i rozprzestrzeniać w wodzie. 
 

Inne składniki, na które warto zwrócić uwagę w pielęgnacji niemowląt i dzieci:

•    Wyciąg płynny z kłącza pięciornika – związek o działaniu ściągającym, przeciwzapalnym, wysuszającym i antyseptycznym. Hamuje również niewielkie krwawienia.
•    Ichtamol – działa przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie.
•    Tlenek cynku – działa osuszająco i ograniczająco na proces zapalny.
•    Allantoinum – związek działający ochronnie na skórę oraz nasilający jej procesy regeneracyjne. Ułatwia oczyszczanie z martwych komórek oraz przyspiesza ziarninowanie i tworzenie nowego naskórka. Utrzymuje optymalny stan nawilżenia skóry oraz zapobiega jej nadmiernemu rogowaceniu.
•    Linum usitatissimum L., semen (nasienie lnu zwyczajnego) – działa regenerująco, nawilżająco i przeciwzapalnie.
•    Lanolina bezwodna – substancja natłuszczająca i nawilżająca, emulgator oraz środek transportujący składniki aktywne w głąb skóry.
•    Wazelina biała – substancja hamująca wysychanie skóry, zabezpieczająca przed wpływem czynników drażniących. Hamuje parowanie wody z powierzchni skóry. Wzmaga naturalny proces regeneracji.
 

Podsumowanie

Pielęgnacja skóry noworodka i dziecka urodzonego przedwcześnie jest kwestią często pomijaną w szkołach rodzenia. Edukując przyszłych rodziców, należy zwrócić uwagę na preparaty pielęgnacyjne, które będą stosowane na skórę noworodka. Skóra dziecka urodzonego o czasie ma inną budowę pod względem morfologicznym i czynnościowym niż skóra wcześniaka. Wcześniak ma skórę zupełnie nieprzygotowaną na otaczające ją środowisko. Skóra dziecka „rozwija się razem z nim” i osiąga pełną dojrzałość w późniejszym okresie. Dlatego nie należy lekceważyć tego, co stosujemy na skórę dziecka już od pierwszych dni życia. Nie warto inwestować w zakup wielu preparatów pielęgnacyjnych, gdyż ich nadmiar może szkodzić zamiast pomagać. Pielęgnacja skóry noworodka powinna być jak najprostsza. W zasadzie potrzebujemy zaledwie kilku preparatów. Ważne jest to, aby były one pozbawione zbędnych substancji, które szkodzą skórze dziecka. Wybierając kremy, oliwki, szampony, płyny do kąpieli, krem na odparzenia, płyny do mycia ciała i inne preparaty pielęgnacyjne dla noworodków, należy kierować się zasadą, że im krótszy i bardziej naturalny skład, tym lepiej – pamiętając, że ekstrakty roślinne mają dość długie nazwy. Organiczne oleje, ekstrakty, składniki roślinne i witaminy mają korzystne i zarazem całkowicie bezpieczne działanie dla skóry dziecka. Chronią oraz odżywiają skórę bez ryzyka podrażnień.
 

Piśmiennictwo

1. Homles D., Lumsden H. Noworodek i jego rodzina. Praktyka położnicza. Iwanowicz-Palus G. (red. wyd. pol.). Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011.
2. Salamończyk M., Dmoch-Gajzlerska E., Łozińska-Czerniak A. Neonatologia. Praktyczne umiejętności w opiece nad noworodkiem. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2021.
3. Świetliński J. Neonatologia i opieka nad noworodkiem. Tom 1. PZWL, Warszawa 2020.
4. Tyszko M. Pielęgnacja naturalna. Wydawnictwo Natuli – dzieci są ważne 2020.
5. Ziętek P. (red.). Problemy pielęgnacyjne noworodka i niemowlęcia. Wcześniak. Położna. Nauka i Praktyka. Wydanie specjalne. Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
6. cosmile-info.eu/pl/inci-3/.