Co jest ważne w kształtowaniu prawidłowych nawyków żywieniowych u dzieci?

Paulina Mika-Stępkowska, Małgorzata Matuszczyk, Piotr Socha

Klinika Gastroenterologii, Hepatologii, Zaburzeń Odżywiania i Pediatrii; Instytut „Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka”

Streszczenie

W rozwoju każdego dziecka występują tzw. krytyczne okresy, w których istnieje możliwość programowania żywieniowego.  Badania wykazują, że błędy żywieniowe pojawiające się w czasie pierwszych 1000 dni mogą być utrwalane i w konsekwencji prowadzić m.in. do zaburzeń karmienia czy odżywiania, a w ich następstwie do chorób dietozależnych. W pierwszych latach życia dziecka kształtowanie prawidłowych nawyków żywieniowych w dużej mierze spoczywa na rodzicach i opiekunach, natomiast w wieku szkolnym oraz przedszkolnym wpływ na sposób żywienia dziecka mają również rówieśnicy a także media. Mimo licznych programów edukacyjnych, badania jednoznacznie dowodzą, że skala świadomości społecznej w zakresie prawidłowego sposobu żywienia jest w dalszym ciągu niewystarczająca.

Słowa kluczowe: nawyki żywieniowe, programowanie żywieniowe, żywienie dzieci.

Właściwe żywienie w pierwszych latach życia dziecka w znaczący sposób wpływa na jego stan zdrowia oraz zachowania żywieniowe w późniejszym okresie. W rozwoju dziecka występują tzw. krytyczne okresy, w których istnieje możliwość programowania żywieniowego i zmniejszenia ryzyka rozwoju dietozależnych chorób cywilizacyjnych1,2.

Karmienie w 1-szym półroczu życia a późniejsze nawyki żywieniowe

Liczne badania sugerują, że pierwsze doświadczenia smakowe mają miejsce długo przed rozpoczęciem rozszerzania diety. Wybory żywieniowe kobiet podczas ciąży mogą wpływać na akceptację smaku pokarmów uzupełniających przez niemowlęta. Zawarte w płynie owodniowym związki chemiczne pobudzają receptory płodu, dzięki czemu jeszcze nienarodzone dziecko poznaje smaki żywności spożywanej przez matkę, co może wpływać na ich akceptację po urodzeniu. Taką zależność wykazali w swoim badaniu m.in. Mennella i wsp., którzy zweryfikowali, czy zwiększona ekspozycja na sok marchwiowy w okresie ciąży wpłynie na akceptację smaku „pierwszej marchewki” u niemowląt. Zaobserwowano, że niemowlęta kobiet, które w ostatnim trymestrze ciąży spożywały regularnie przez 3 tygodnie sok marchwiowy lepiej tolerowały smak podanej kaszki zbożowej z dodatkiem przecieru marchwiowego. Wyniki sugerują, że prenatalna ekspozycja na różne smaki zwiększa tolerancję na nowe produkty w momencie rozszerzania diety niemowląt3,4.

Ekspozycja smakowa kontynuowana jest w kolejnym etapie rozwoju dziecka poprzez karmienie pokarmem matki. Karmienie piersią określane jako złoty standard żywienia w pierwszym półroczu życia dziecka nie tylko pokrywa zapotrzebowanie na niezbędne do prawidłowego wzrostu i rozwoju składniki odżywcze, ale również korzystnie wpływa na kształtowanie nawyków żywieniowych. Dieta matki w okresie laktacji w dużej mierze wpływa na skład pokarmu, jego smak i zapach5,6. Mleko kobiece zawiera m.in. laktozę – źródło smaku słodkiego, sód i mocznik odpowiadające za smak słony i gorzki oraz glutaminiany będące nośnikiem smaku umami. Zawartość poszczególnych składników jest zmienna i zależy w dużej mierze od okresu laktacji, stanu odżywienia oraz diety matki. Niemowlęta karmione naturalnie poznają więcej smaków pożywienia, co pozytywnie wpływa na akceptację konkretnych produktów w późniejszym wieku7,8. Dzieci karmione mlekiem modyfikowanym charakteryzuje zdecydowanie niższa ekspozycja na nowe smaki co zazwyczaj wynika ze stosowania jednego rodzaju mieszanki - smak i skład mieszanek mlecznych różni się jedynie w zależności od producenta. Badania wykazują, że bogate doświadczenia smakowe nabyte podczas karmienia naturalnego zdecydowanie lepiej przygotowują niemowlęta do spożywania pokarmów uzupełniających w porównaniu do niemowląt karmionych sztucznie9.

Dodatkową zaletą karmienia piersią jest brak możliwości stałego kontrolowania wielkości zjadanych porcji przez dziecko. Stan odżywienia oceniany jest w oparciu o kontrolę tempa przyrostów masy ciała i rozwoju dziecka. W przypadku niemowląt karmionych butelką rodzice najczęściej podają takie ilości mleka, które w ich ocenie są adekwatne dla dziecka bez zwracania uwagi na potrzeby przez nie sygnalizowane. Takie działanie bardzo często prowadzi do przekarmiania niemowląt oraz zaburzenia wrodzonej umiejętności samoregulacji ilości spożywanego pokarmu10,11. Farrow i Blissett zaobserwowali, że karmienie piersią, w którym stopień kontroli przez matkę jest niższy, wpływało pozytywnie na interakcje między matką a ich rocznymi niemowlętami. Wykazano, że mniej kontrolujący styl karmienia sprzyja utrzymaniu prawidłowych przyrostów masy ciała oraz rozwojowi prawidłowych nawyków żywieniowych w późniejszym dzieciństwie.  Co więcej, karmienie piersią kształtuje umiejętności motoryczne w zakresie pobierania pokarmu – ssanie sprzyja prawidłowemu rozwojowi umiejętności połykania i żucia12.

Rozszerzanie diety niemowlęcia – co trzeba wziąć pod uwagę

W drugim półroczu życia schemat żywienia dziecka powoli przekształca się z wyłącznej diety mlecznej do bardziej urozmaiconej. Posiłki uzupełniające zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization, WHO) powinny być wprowadzone po 6. miesiącach wyłącznego karmienia piersią, natomiast według Europejskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci (European Society for Pediatric Gastroenterology Hepatology and Nutrition, ESPGHAN) karmienie uzupełniające można rozpocząć już między 4. a 6. miesiącem życia13,14. W rozwoju dziecka istnieją etapy sprzyjające rozszerzaniu diety. Do 4. miesiąca życia dziecko akceptuje wyłącznie smak słodki, co wynika z wrodzonej preferencji. Między 4. a 6. miesiącem występuje tzw. okno tolerancji na nowe smaki, natomiast okres między 6. a 12. miesiącem jest momentem gotowości na akceptację nowych konsystencji posiłków15. Rozszerzanie diety dziecka jest trudnym etapem dla rodziców czego dowodem są wyniki badań. Ogólnopolskie badanie PITNUTS przeprowadzone w 2016 roku, którego celem była kompleksowa ocena sposobu żywienia dzieci w wieku od 5. do 36. miesiąca życia wykazało, że sposób żywienia w tej grupie wiekowej różnił się od zaleceń ekspertów – aż 61% niemowląt miało podane posiłki uzupełniające przed ukończeniem 4. miesiąca życia16. Wprowadzanie pokarmów uzupełniających jest istotne nie tylko ze względów odżywczych, ale również z uwagi na prawidłowy rozwój dziecka. Zbyt wczesne, jak i zbyt późne rozszerzanie diety może mieć negatywny wpływ na stan zdrowia dziecka oraz prowadzić do kształtowania nieprawidłowych nawyków żywieniowych i/lub zaburzeń stanu odżywienia. Narzędziem pomocnym w rozszerzaniu diety niemowląt jest opracowany przez Polskie Towarzystwo Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci (PTGHŻD) schemat żywienia niemowląt w pierwszym roku życia, który określa w jakiej kolejności należy wprowadzać nowe produkty i konsystencje, a także rekomenduje orientacyjną dla wieku niemowlęcia wielkość oraz liczbę posiłków17. Liczne badania sugerują, że rozszerzanie diety należy rozpocząć od warzyw, których gorzki smak może być trudniej akceptowany przez dziecko, co wynika ze wspomnianej wcześniej wrodzonej preferencji smaku słodkiego18. Wprowadzenie owoców oraz kaszek zbożowych przysparza mniej trudności ze względu na ich słodki smak. Należy pamiętać, że rozszerzanie diety jest procesem czasochłonnym – początkowo dziecko zjada niewielkie ilości, często odmawia zjedzenia zaproponowanego pokarmu. W takich sytuacjach należy zwracać rodzicom uwagę na to, że tylko konsekwencja i wielokrotna ekspozycja na nowe produkty może zaowocować sukcesem. Birch i Marlin przeprowadzili badanie, w którym przez 6 tygodni podawali dwuletnim dzieciom nowe produkty z różną częstotliwością – 20, 10 lub 5 razy. Wykazali, że do zmiany preferencji dziecka potrzeba ok. 8-10 ekspozycji na dany produkt. Wyniki te świadczą o istnieniu związku między ilością ekspozycji na nowy produkt, a kształtowaniem preferencji smakowych19. Pomocne może być również łączenie znanego, akceptowanego smaku z nowym, obcym jeszcze dla dziecka produktem. Chęć do próbowania nowych pokarmów wzrasta także, kiedy rodzice spożywają je razem z dziećmi.

W rozszerzaniu diety niemowlęcia oprócz kolejności wprowadzania produktów istotne jest również wprowadzanie do diety nowych, adekwatnych do wieku konsystencji, co umożliwia ćwiczenie żucia, gryzienia oraz kształtowanie umiejętności samodzielnego jedzenia dziecka14. Narzędziem, które w czytelny i uporządkowany sposób prezentuje najważniejsze zasady żywienia dzieci na etapie kluczowych momentów życia jest kalendarz żywienia dziecka w 1000 pierwszych dni (0-36 miesiąca życia). W kalendarzu znajdują się m.in. informacje dotyczące okresu wyłącznego karmienia piersią, kolejności wprowadzania nowych smaków i konsystencji oraz wprowadzania pokarmów potencjalnie alergizujących i glutenu do jadłospisu najmłodszych, jak również roli mleka w diecie dziecka, także tego które skończyło 1. rok życia. Uwzględnia ważne w kontekście kształtowania późniejszych zwyczajów żywieniowych aspekty dotyczące sposobu karmienia i interakcji rodzica z dzieckiem podczas jedzenia20.

W momencie rozszerzania diety dziecka szczególne znaczenie mają nawyki żywieniowe rodziców i opiekunów, które zostaną przekazane dziecku i będą elementem nauki tego co jeść oraz jak jeść. Środowisko rodzinne może sprzyjać rozwojowi zachowań zdrowego odżywiania i utrzymania prawidłowej masy ciała lub może promować nadwagę oraz kształtować nieprawidłowe nawyki żywieniowe. Rodzice kształtują nawyki żywieniowe dziecka poprzez własne zachowania w trakcie spożywania posiłków, stanowiąc pierwszy wzór do naśladowania. Sposób karmienia prezentowany przez rodzica ma ogromny wpływ na późniejsze zachowania dzieci, w tym na preferencje smakowe oraz regulację spożycia energii21,22.  Wyróżniamy 4 style karmienia prezentowane przez rodziców – responsywny, kontrolujący, zaniedbujący i pobłażliwy (tab. 1)23.

Tab. 1 Style karmienia prezentowane przez rodziców (opracowanie własne na podstawie [23])23

Wzorowym stylem karmienia, sprzyjającym kształtowaniu prawidłowych nawyków żywieniowych jest styl responsywny, w którym rodzice określają granice i przede wszystkim respektują sygnały wysyłane przez dziecko. Stosują złotą zasadę, w której rodzic decyduje gdzie, kiedy i co dziecko będzie jadło ale pozostawia decyzję dziecku czy zje i ile zje. Niestety bardzo często prezentowanym stylem karmienia przez rodziców jest styl kontrolujący, w którym rodzice ignorują sygnały głodu i sytości wysyłane przez dziecko, stosują takie praktyki jak karmienie na siłę, przez sen, używają kary lub nagrody aby namówić dziecko do jedzenia. Taka postawa rodzica prowadzi do nieprawidłowego spożycia energii przez dziecko, wybiórczej diety i niewłaściwych zachowań żywieniowych w kolejnych latach życia23.

Najczęstsze błędy w sposobie karmienia w 1-szym roku życia i ich wpływ na późniejsze nawyki żywieniowe

Pomimo ogólnodostępnych zaleceń dotyczących żywienia niemowląt i małych dzieci nadal obserwujemy błędy w diecie najmłodszych. We wspomnianym już wcześniej badaniu PITNUTS zaobserwowano, że przeciętna racja pokarmowa w grupie dzieci w wieku 13-36 miesięcy odbiegała od modelowej – charakteryzowała się niskim spożyciem warzyw i owoców, mleka oraz fermentowanych napojów mlecznych. Zwrócono również uwagę na niską zawartość długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych oraz witaminy D, a wysoką zawartość cukrów prostych w jadłospisach badanych dzieci. Z badania wynikało, że procentowy udział energii z cukrów prostych przewyższał maksymalną wartość ustaloną na poziomie 10% aż u 74,8% badanych. Wysokie spożycie cukrów prostych sprzyja rozwojowi nadwagi i otyłości w późniejszym wieku16.

Dieta małego dziecka powinna uwzględniać produkty ze wszystkich grup żywności w określonych porcjach. Tylko urozmaicona i prawidłowo zbilansowana dieta może zapobiegać chorobom wynikającym z niedoboru lub nadmiaru energii oraz makro- i mikroskładników. Dieta dziecka po ukończeniu 1. roku życia coraz bardziej zaczyna przypominać dietę dorosłych – należy jednak pamiętać, że nie powinna ona nabierać jej nieprawidłowych cech. Zapotrzebowanie dziecka na niektóre składniki jest nadal wyższe w porównaniu do osoby dorosłej. Dotyczy to m.in. wapnia, wit. D i żelaza. Znowelizowane w 2017 roku Normy Żywienia Człowieka opracowane przez Instytut Żywności i Żywienia (IŻŻ) określają optymalną ilość energii oraz składników odżywczych w diecie populacji polskiej dla poszczególnych grup wiekowych24,25.

W planowaniu dziennego jadłospisu dziecka pomocny może być modelowy talerz żywieniowy, który nakreśla orientacyjną liczbę oraz wielkość porcji poszczególnych produktów spożywczych zalecaną dla dzieci w wieku od 1-3 lat26. Ilość porcji przypadających na określoną grupę produktową w ciągu dnia przedstawia się następująco:

  1. produkty zbożowe - 5 porcji,
  2. warzywa - 5 porcji,
  3. owoce – 4 porcje,
  4. produkty białkowe takie jak mleko i przetwory mleczne – 3 porcje,
  5. produkty białkowe takie jak mięso, drób, ryby, jaja – 1 -2 porcje,
  6. tłuszcze – 1-2 porcje

Po ukończeniu 1. roku życia jadłospis dziecka może bazować na 5 posiłkach w ciągu dnia - 3 głównych (śniadanie, obiad, kolacja) oraz 2 mniejszych, przekąskowych (II śniadanie, podwieczorek). Posiłki powinny być podawane o stałych porach, z zachowaniem 3 h odstępów. Podczas ich przyrządzania należy sięgać tylko po produkty o wysokiej jakości i wartości odżywczej. Zgodnie z ostatnimi zaleceniami głównym źródłem płynów w pierwszych 2 latach życia dziecka powinna być woda. Soki 100% mogą być podawane, ale w niewielkich ilościach (100 ml/dzień) dopiero w 2-3 roku życia27. Do najważniejszych zasad żywienia dzieci w wieku 1-3 lat należą:

  1. Dieta dziecka powinna być różnorodna i uwzględniać produkty ze wszystkich grup żywności.
  2. W ciągu dnia dziecko powinno spożywać 5 posiłków co 3-4 h.
  3. Między posiłkami należy unikać słodkich przekąsek i słodkich płynów.
  4. Przyrządzając posiłki dla dziecka należy unikać dodatku soli i cukru.
  5. Dieta dziecka powinna bazować na produktach spożywczych wysokiej jakości.
  6. Wielkość posiłków powinna być dopasowana do potrzeb dziecka.
  7. Dziecka nie należy zmuszać do jedzenia, ani zabawiać podczas posiłku.
  8. Rodzic decyduje co i kiedy zje dziecko, a dziecko czy zje i ile zje.
  9. Posiłek powinien trwać max. 30 minut.
  10. Nowy, nieakceptowany produkt należy podawać dziecku wielokrotnie28,29.

Wybiórcza dieta bazująca na mało wartościowych produktach, trudności z rozszerzaniem diety, czy zbyt małe porcje posiłków, które nie pokrywają zapotrzebowania kalorycznego to lista najczęściej występujących problemów związanych z karmieniem u najmłodszych dzieci.  Szacuje się, że 25-40% ogółu rodziców dzieci do 3. roku życia zgłasza się do lekarza podstawowej opieki zdrowotnej właśnie z powodu trudności z karmieniem30. Pediatrzy obserwują zależność między procesem karmienia małych dzieci, fizjologicznymi reakcjami i interpersonalnymi relacjami między dzieckiem a rodzicem. Z tego powodu zaburzenia karmienia traktowane są jako problem multidyscyplinarny, a podczas ich diagnostyki i leczenia konieczne jest zaangażowanie innych specjalistów tj. psychologa, dietetyka i logopedy. Terapia dzieci, u których stwierdzono trudności w karmieniu, zależy od wyjściowej przyczyny zaburzeń i wymaga indywidualnego podejścia do problemu. Jej skuteczność w dużej mierze zależy od trafnego rozpoznania problemu oraz od odpowiedniej motywacji i konsekwencji w postępowaniu rodziców dziecka. Należy podkreślić, że utrwalanie nieprawidłowych nawyków żywieniowych może przerodzić się w poważne trudności w karmieniu prowadzące do istotnych konsekwencji zdrowotnych takich jak niedożywienie23,31.

Pod koniec 2. roku życia u dziecka może rozwinąć się tzw. neofobia pokarmowa, czyli niechęć do poznawania nowych pokarmów, na co należy uczulić rodziców. Zachowania takie mogą wystąpić nawet u dzieci, u których nie obserwowano wcześniej trudności z rozszerzaniem diety. W tym czasie dzieci odrzucają najczęściej produkty o wysokiej wartości odżywczej – warzywa, owoce, mięso- co prowadzi do wybiórczej, niedoborowej diety. Błędem rodziców jest rezygnacja z niechcianego produktu i nieuwzględnianie go w dziennym jadłospisie. Jedynym skutecznym postępowaniem w takiej sytuacji jest cierpliwe, wielokrotne podawanie nieakceptowanego produktu19,23,32.

Co jest istotne w żywieniu dziecka które ukończyło 1-szy rok życia

Kolejną grupą wiekową narażoną na błędy oraz niedobory żywieniowe są dzieci w wieku przedszkolnym. Odpowiednia dieta w tym czasie jest warunkiem prawidłowego rozwoju psychofizycznego. W tym okresie wpływ na kształtowanie nawyków żywieniowych ma już nie tylko środowisko rodzinne ale również rówieśnicy i mass media, które bardzo często promują żywność typu fast-food, słodkie, gazowane napoje lub słodycze. Z tego powodu edukacja żywieniowa nie powinna obejmować jedynie rodziców i opiekunów, ale również dzieci oraz pedagogów/nauczycieli. Oprócz kształtowania prawidłowych wyborów żywieniowych należy od najmłodszych lat zwrócić uwagę na aktywność fizyczną, która jest elementem zdrowego stylu życia33,34. Najprostszą formą graficzną przedstawiającą modelowy sposób żywienia dzieci i młodzieży w wieku od 4 do 18 lat jest opracowana i zaktualizowana w 2019 roku przez Instytut Żywności i Żywienia „Piramida Zdrowego Żywienia i Stylu Życia”. Oprócz formy graficznej IŻŻ opracował również najważniejsze zasady zdrowego żywienia dla dzieci i młodzieży, które powinny być utrwalane od najmłodszych lat:

  1. Jedz regularnie 5 posiłków i pamiętaj o częstym piciu wody oraz myj zęby po jedzeniu.
  2. Jedz różnorodne warzywa i owoce jak najczęściej i w jak największej ilości.
  3. Jedz produkty zbożowe, zwłaszcza pełnoziarniste.
  4. Pij co najmniej 3–4 szklanki mleka dziennie (możesz je zastąpić jogurtem naturalnym, kefirem i – częściowo – serem).
  5. Jedz chude mięso, ryby, jaja, nasiona roślin strączkowych oraz wybieraj tłuszcze roślinne zamiast zwierzęcych.
  6. Nie spożywaj słodkich napojów oraz słodyczy (zastępuj je owocami i orzechami).
  7. Nie dosalaj potraw, nie jedz słonych przekąsek i produktów typu fast food.
  8. Bądź codziennie aktywny fizycznie co najmniej godzinę dziennie (ograniczaj oglądanie telewizji, korzystanie z komputera i innych urządzeń elektronicznych do 2 godz.).
  9. Wysypiaj się, aby Twój mózg mógł wypocząć.
  10. Sprawdzaj regularnie wysokość i masę ciała35.

Preferencje żywieniowe ukształtowane w pierwszych latach życia utrzymują się w kolejnych latach. W ramach obserwacji kohorty CHOP (633 dzieci) od roku do 8 lat dokonaliśmy oceny  żywieniowej w 29 grupach produktów.  Zidentyfikowano 3 typy żywieniowe: 1)’core foods’- z wysokim odsetkiem spożycia warzyw, olejów itp., 2)’f&s’- z przewagą złej jakości tłuszczu i cukru dodanego, 3)‚protein’-z dietą wysokobiałkową, bogatą w jaja, mięso, ryby itp. Wyniki badania pokazały utrzymywanie się tych typów zachowań żywieniowych u dzieci w wieku od 2 do 8 lat, co wskazuje na ograniczone możliwości interwencji żywieniowych u dzieci >2 rż.36.

Nawyki ukształtowane w dzieciństwie mają odzwierciedlenie w całym późniejszym życiu

Kształtowanie zwyczajów żywieniowych w okresie niemowlęcym i w pierwszych latach życia wydaje się kluczowe w prewencji wielu chorób, w tym głównie otyłości i jej powikłań. Ukształtowanie preferencji do smaku słodkiego i ograniczenie spożycia warzyw są jednymi z głównych dietetycznych przyczyn rozwoju otyłości. Większość danych klinicznych o wpływie cukrów wolnych na zdrowie dzieci pochodzi z badań obserwacyjnych, które są obciążone  ryzykiem wystąpienia błędów systematycznych i losowych, związanych m.in. z doborem pacjentów do badania, zmiennością cech w różnych populacjach, itp. Badania z randomizacją  dotyczące dzieci szkolnych i młodzieży dostarczają dowodów na szkodliwy wpływ cukrów prostych w napojach. Metaanaliza 3 badań z randomizacją (n=988) potwierdziła różnicę w przyroście masy ciała pomiędzy dziećmi spożywającymi napoje słodzone a dziećmi nie otrzymującymi takich płynów (różnica średnich ważonych: 0,34; 95% CI: 0,18; 0,50)37. Istotne z punktu widzenia zapobiegania otyłości, wydaje się unikanie smaków słodkich w wieku niemowlęcym. W Projekcie Viva badano związek spożycia soków i słodzonych napojów u niemowląt ze wskaźnikiem BMI z-score we wczesnym dzieciństwie (mediana 3.1 lat) i wieku szkolnym (mediana 7.7 lat). W modelu wieloczynnikowym, spożycie soków w wieku roku było związane z większym spożyciem soków i słodzonych napojów we wczesnym dzieciństwie i wieku szkolnym oraz większym ryzykiem otyłości38. Dlatego należy zwrócić uwagę na wczesną edukację rodziców w zakresie kształtowania zwyczajów żywieniowych. Potwierdzono skuteczność takich dobrze zaplanowanych interwencji edukacyjnych. W badaniu z randomizacją-The Healthy Beginnings Trial- 667 matek dobrano losowo do grupy kontrolnej i grupy badanej, w której przeprowadzono edukację w okresie ciąży i po urodzeniu dziecka w ramach 8 wizyt domowych. Wyniki uzyskane u ich dzieci w wieku 2 lat wykazały niższy wskaźnik BMI w grupie interwencyjnej (16.53 vs 16.82), pozytywny wpływ na spożycie warzyw, oglądanie TV oraz korzystny efekt na spożycie warzyw przez matki i ich aktywność fizyczną39.

Przeprowadzono również przegląd systematyczny badań oceniających efekt interwencji żywieniowych w profilaktyce otyłości, który objął 24 badania z randomizacją. Interwencje w okresie ciąży i w pierwszych 2 latach życia dziecka odniesiono do wyników od okresu noworodkowego do 7 roku życia. Interwencje w zakresie kształtowania wiedzy i przekonań matki odnośnie karmienia niemowlęcia miały wpływ na masę ciała. Największą skuteczność wykazywało połączenie różnych składowych: karmienie responsywne/wrażliwe (ang. „responsive feeding”), metody „uspokajania”, specyficzne porady żywieniowe oraz szkolenie w zakresie sposobów żywienia i zachowań żywieniowych40.

Podsumowanie

Preferencje smakowe dzieci są kształtowane od urodzenia i w dużej mierze decydują o nich wybory rodziców. Pierwsza ekspozycja na nowe smaki następuje już w okresie prenatalnym i ma ona wpływ na tolerancję posiłków uzupełniających w późniejszym czasie. Kolejnym kluczowym momentem jest sposób karmienia przez pierwsze 6 miesięcy życia dziecka - jako złoty standard ze względu na wartość odżywczą oraz ekspozycję na nowe smaki uznaje się karmienie naturalne pokarmem mamy. W momencie rozszerzania diety dziecka znaczenie ma nie tylko wybór i kolejność wprowadzanych posiłków uzupełniających, ale także sposób karmienia i prezentowany przez rodziców styl karmienia, który może sprzyjać kształtowaniu prawidłowych nawyków żywieniowych. Dzieci starsze stają się bardziej niezależne, ale rodzice nadal mają istotny wpływ na ich żywienie poprzez modelowanie prawidłowych zachowań oraz dbałość o odpowiednią atmosferę podczas posiłków. Chcąc nauczyć dzieci jedzenia zdrowych produktów, takich jak warzywa i owoce, potrzebują one wczesnych, pozytywnych i powtarzających się doświadczeń z tymi produktami. Naturalna tendencja dzieci do wyboru słodkich lub słonych, bogatych w kalorie produktów podkreśla potrzebę interwencji dorosłych w celu zapewnienia różnorodnej i zdrowej diety. Nieprawidłowe zwyczaje żywieniowe są przyczyną zaburzeń karmienia i odżywiania, zwiększają ryzyko rozwoju zaburzeń stanu odżywienia tj. niedożywienia i otyłości, dlatego powinny znaleźć się w centrum zainteresowania opieki zdrowotnej oraz szeroko pojętych działań edukacyjnych. Mimo licznych narzędzi przygotowanych przez ekspertów ds. żywienia dzieci oraz programów edukacyjnych, badania jednoznacznie dowodzą, że skala świadomości społecznej w zakresie prawidłowego sposobu żywienia jest w dalszym ciągu niewystarczająca. Wciąż jest wiele do zrobienia na polu działań edukacyjnych skierowanych do rodziców, pedagogów oraz dzieci.